Przyjęta przez Sejm i przekazana do Senatu Ustawa z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, wprowadza m.in. zmiany w art. 197 kk (zgwałcenie) w tym podwyższenie górnych granic zagrożenia karą pozbawienia wolności za ww. przestępstwo.
Centrum Praw Kobiet z zadowoleniem przyjmuje zmianę w art. 197 kk § 3, która wprowadza dodatkowe przesłanki zaostrzające odpowiedzialność karną, takie jak: 1) posługiwanie się bronią palną, nożem lub innym podobnym niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym albo działanie w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu, 2) zgwałcenie kobiety ciężarnej, 3) utrwalanie obrazu lub dźwięku z przebiegu czynu.
Nie podzielamy natomiast stanowiska ustawodawcy dotyczącego podwyższania górnych granic zagrożenia karą pozbawienia wolności. Wbrew twierdzeniom autorów przedmiotowej nowelizacji, surowość kary nie odstrasza sprawców i nie jest drogą do zmniejszenia liczby przestępstw. Prowadzone w tym zakresie badania oraz doświadczenie CPK wskazują jednoznacznie, że czynnikiem, który zmniejsza liczbę popełnianych przestępstw jest poczucie nieuchronności kary, a więc skuteczność wykrywania sprawców i pociągania ich do odpowiedzialności. Z tym nie jest natomiast w Polsce najlepiej.
Większość kobiet nie zgłasza przestępstwa zgwałcenia, a organy ścigania nie robią nic, aby sprawcy zostali pociągnięci do odpowiedzialności. Biorąc pod uwagę dużą ciemną liczbę przestępstw o podłożu seksualnym, malejącą liczbę przestępstw stwierdzonych oraz fakt, że w połowie spraw, w których wszczęto postępowanie zostało ono umorzone, musi niepokoić. Liczba przestępstw stwierdzonych z 2399 w 2000 r. spadła w Polsce do 1034 w 2020 r.
Warto także zwrócić uwagę na fakt, że prowadzona od kilku lat polityka podnoszenia zagrożenia karnego jak dotychczas nie przełożyła się na wysokość kar orzekanych wobec sprawców tego typu czynów. W 2019 r. jak wynika z danych Ministerstwa Sprawiedliwości w przypadku podstawowego typu przestępstwa zgwałcenia (art. 197 § 1) 70% skazań to kary do 3 lat pozbawienia wolności. Warto przypomnieć, że przestępstwo to jest zagrożone karą od lat 2 do 12. Niepokojem napawa fakt, że nawet w wypadku gwałtu ze szczególnym okrucieństwem oraz zbiorowego (art. 197 § 3 i 4 k.k.) są orzekane kary w granicach dolnego zagrożenia. W 30% skazań były to kary do 3 lat pozbawienia wolności. Kary powyżej 8 lat orzeczono w zaledwie ok. 11% skazań.
Jakie rozwiązania mogą być skuteczne?
Jeśli rządzącym rzeczywiście zależy na zwalczaniu przemocy seksualnej, w tym przestępstwa zgwałcenia, nie mogą opierać się na nieskutecznych rozwiązaniach. Zdaniem Centrum Praw Kobiet kluczową kwestią, która poprawiłaby sytuację kobiet zgwałconych jest realizacja postanowień Konwencji stambulskiej, którą Polska ratyfikowała w 2015 r., a także wsłuchanie się w głos organizacji pozarządowych dysponujących ekspercką wiedzą i doświadczeniem w świadczeniu wsparcia dla kobiet, które doświadczyły gwałtu.
Centrum Praw Kobiet od blisko 20 lat postuluje zmianę definicji przestępstwa zgwałcenia na opartą o brak zgody (tj. każdy stosunek bez uprzednio świadomie wyrażonej zgody to gwałt). Takie prawo obowiązuje już w 12 krajach Europy (ostatnio wprowadziła je Hiszpania i Dania). Zdaniem Centrum Praw Kobiet użycie przemocy, groźby bezprawnej i podstępu powinno być przesłanką zaostrzającą odpowiedzialność karną, a nie konstytuującą przestępstwo, jak jest w tej chwili. Sejm tymczasem niedawno odrzucił projekt zakładający zmianę definicji przestępstwa zgwałcenia w tym właśnie duchu.
Konieczna jest zmiana w podejściu organów ścigania do kobiet zgłaszające to przestępstwo. Okazywany im brak zaufania i podejrzliwość nie tylko zniechęca pokrzywdzone kobiety do zgłaszania tego typu przestępstw i współpracy z policją i prokuraturą, ale także pogłębia dodatkowo ich traumę. Dlatego konieczne są szkolenia podnoszące kwalifikacje oraz poziom wiedzy nt. mechanizmów przemocy, w tym seksualnej. Zarówno funkcjonariusze i funkcjonariuszki policji, jak również prokuratorzy oraz sędziowie powinni/y stosować się do wytycznych postępowania w tego typu sprawach. Z doświadczenia wiemy jednak, że nierzadko to stereotypy nt. przemocy i jej ofiar wygrywają z procedurami.
Konwencja stambulska nakłada również na państwo obowiązek utworzenia sieci ośrodków wsparcia dla ofiar przemocy seksualnej, w których mogłyby otrzymać kompleksową pomoc ambulatoryjną (prawną i psychologiczną), w tym tabletkę „dzień po”, a także przeprowadzić obdukcję.
Wskazane przez nas działania, a nie podwyższanie zagrożenia karnego, mogą realnie zmienić sytuację kobiet doświadczających przemocy seksualnej i sprawić, że zwiększy się skuteczność ściągania przestępców seksualnych, a zasądzane kary będą bardziej adekwatne do popełnionego czynu.