Jedną z najczęściej występujących i najbardziej rozpowszechnionych form przemocy wobec kobiet jest przemoc w rodzinie, której kobiety doświadczają ze strony mężów/partnerów lub członków rodziny. Przemoc w rodzinie narusza podstawowe prawa człowieka (w tym prawo do życia i zdrowia czy też poszanowania godności osobistej). Jeszcze do niedawna panowało przekonanie, że jest to sprawa prywatna i społeczeństwo ani państwo nie powinno w nią ingerować, co powodowało trudności w walce z tym zjawiskiem. Obecnie z uwagi na publiczną debatę o sytuacji i prawach kobiet, zjawisko przemocy w rodzinie wobec kobiet przestaje powoli być już tylko sprawą prywatną, która dotyczy wyłącznie ofiary i sprawcy przemocy.
Niniejszy artykuł przygotowany jest z myślą o kobietach, które doświadczają przemocy w rodzinie. Dokonanie wnikliwej analizy prawnej zjawiska przemocy w rodzinie i obowiązujących instrumentów prawnych mających na celu jego zwalczanie, wykraczałoby poza ramy niniejszego artykułu, jednakże dla spójności wywodu konieczne wydaje się zasygnalizowanie, iż definicje ustawową przemocy w rodzinie formułuje Ustawa o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie i należy przez to rozumieć jednorazowe albo powtarzające się umyślne działanie lub zaniechanie naruszające prawa lub dobra osobiste członków rodziny, w szczególności narażające te osoby na:
- niebezpieczeństwo utraty życia, zdrowia,
- naruszające ich godność, nietykalność cielesną, wolność, w tym seksualną,
- powodujące szkody na ich zdrowiu fizycznym lub psychicznym,
- wywołujące cierpienia i krzywdy moralne u osób dotkniętych przemocą.[1]
Jak czytamy w Biuletynie Informacji Publicznej RPO, ogólna liczba osób dotkniętych przemocą w rodzinie wyniosła w 2019 r. 227 826. Zdecydowaną większość stanowiły kobiety (124 382 w porównaniu do 39 625 mężczyzn i 63 819 dzieci). A wśród zatrzymanych sprawców zdecydowaną większość stanowili mężczyźni (16 647 w porównaniu do 606 kobiet).[2] Należy dodać, że przytoczone dane dotyczą wyłącznie przypadków przemocy zgłoszonych policji – faktyczna liczba ofiar przemocy domowej (tzw. „ciemna liczba”) jest zdecydowanie wyższa.
Wskazania wymaga, iż często to właśnie ofiary przemocy w celu zapewnienia sobie bezpieczeństwa zmuszone są do ucieczki z domu, w którym zamieszkują wspólnie z osobą stosującą przemoc. Pokrzywdzone kobiety często nie mogąc znaleźć bezpiecznego miejsca schronienia, kontynuują wspólne zamieszkiwanie wspólnie ze swoim oprawcą, w tym czasie oczekując jednocześnie na drogę postępowania sądowego. Wiele kobiet w poczuciu bezsilności rezygnuje z podjęcia jakichkolwiek kroków prawnych wobec swoich małżonków czy partnerów. Aby zapobiec takim sytuacjom, najważniejszym celem przeciwdziałania przemocy domowej stało się natychmiastowe zapewnienie bezpieczeństwa osobie pokrzywdzonej.
Przypomnijmy, iż od dnia 30 listopada 2020 r., w Polsce na wzór rozwiązań w zagranicznych systemach prawnych, obowiązują nowe przepisy, które pozwalają na natychmiastowe odizolowanie osoby dotkniętej przemocą̨ od osoby stosującej przemoc, w sytuacji gdy stwarza ona zagrożenie dla życia lub zdrowia domowników. Wraz z wejściem w życie nowych regulacji, policja oraz żandarmeria wojskowa nabyły uprawnienia do wydania nakazu natychmiastowego opuszczenia mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazu zbliżania się do mieszkania, i jego bezpośredniego otoczenia. Wskazane działania będą mogły być podjęte podczas interwencji funkcjonariuszy lub żołnierzy, bądź w związku z uzyskaniem informacji o stosowaniu przemocy w rodzinie. Oba środki mogą zostać wydanie łącznie, nawet jeżeli w momencie interwencji osoba stosująca przemoc będzie nieobecna w mieszkaniu wspólnie zajmowanym z ofiarą. Środki te będą wykonalne natychmiast i będą określały m.in. odległość od wspólnego mieszkania, którą sprawca przemocy domowej będzie zobowiązany zachowywać.
Zadaniem policjantów jest w pierwszej kolejności ocena, czy osoba stosująca przemoc stwarza zagrożenie dla życia lub zdrowia domowników, pod uwagę należy wziąć: akty przemocy fizycznej w rodzinie, kierowanie gróźb użycia przemocy, wiek osoby dotkniętej przemocą, stosowanie przemocy wobec kobiet w ciąży, zaburzenia psychiczne sprawcy przemocy, nadużywanie lub uzależnienie sprawcy od alkoholu lub innego środka odurzającego.
Osoba stosująca przemoc, w stosunku do której wydany zostanie nakaz lub zakaz, będzie zobowiązana do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, pozostawienia kluczy, a także przekazania informacji o nowym adresie pobytu i jeśli to możliwe, numeru telefonu, pod którym będzie dostępna. Sprawca przemocy będzie mógł zabrać przedmioty osobistego użytku, a także przedmioty służące do świadczenia pracy. Podkreślenia wymaga, iż nakaz i zakaz mogą być wydane nawet jeśli wyłącznym właścicielem mieszkania jest sprawca przemocy. Wówczas osoba, która pozostanie w mieszkaniu będzie zobowiązana pokrywać opłaty takie jak czynsz, media itp., chyba że sprawca przemocy jest zobowiązany wobec ofiary obowiązkiem alimentacyjnym. Natomiast osoba, wobec której zostanie wydany nakaz lub zakaz, będzie mogła w ciągu 3 dni zaskarżyć decyzję policji lub żandarmerii wojskowej do sądu. Nadto, jeśli sprawca przemocy oświadczy, iż nie ma dokąd się udać, policjant wskaże mu placówki zapewniające miejsca noclegowe.
Policjant informuje osobę dotkniętą przemocą w rodzinie m.in. o możliwości i sposobie złożenia żądania, aby to sąd zobowiązał sprawcę przemocy do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazał zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia. Wniosek taki należy złożyć w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy (tj. osoby składająca wniosek). Wnioskodawca jest zwolniony od uiszczenia kosztów sądowych od takiego wniosku. We wniosku należy wnieść o przeprowadzenie dowodów z zeznań świadków, dowodów z dokumentów (np. zaświadczenia lekarskiego, dokumentów potwierdzających interwencje policji lub żandarmerii wojskowej), jeżeli przed sądem toczyły się już sprawy związane z przemocą w rodzinie, należy podać, w jakim sądzie oraz sygnaturę akt sprawy.
Z uwagi na fakt, iż tymczasowy nakaz izolacji sprawcy przemocy domowej będzie obowiązywał jedynie przez 14 dni od ich wydania, na wniosek ofiary przemocy w rodzinie sąd udzieli zabezpieczenia, w którym nakaz lub zakaz zostaną przedłużone. Wniosek o udzielenie zabezpieczenia będzie podlegał bezzwłocznemu rozpoznaniu, nie później niż w terminie trzech dni od dnia jego wpływu do sądu. Podkreślić należy, iż policja lub żandarmeria wojskowa mają obowiązek przynajmniej trzykrotnie sprawdzić, czy nakaz lub zakaz nie są naruszane. Pierwsza kontrola powinna odbyć się następnego dnia po wydaniu nakazu.
Na koniec wskazać należy, iż policja doręcza odpis nakazu lub zakazu wydanego przez policję prokuratorowi, a gdy w mieszkaniu zamieszkują osoby małoletnie – także właściwemu miejscowo sądowi opiekuńczemu. Natomiast dokumentacja sporządzona w związku z wydaniem nakazu lub zakazu zostanie umieszczona w teczce „przemoc w rodzinie” prowadzonej przez dzielnicowego.
[1] Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie (Dz.U. z Nr 180, poz. 1493 ze zm.)
[2] Biuletyn Informacji Publicznej RPO 11.04.2021, online: https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/rpo-przemoc-domowa-wobec-kobiet-zwalczanie-ocena, dostęp 27.07.2022